سندرم زجر تنفسی (RDS)
سندرم زجر تنفسی نوزادان (Neonatal Respiratory Distress Syndrome — RDS)
تعریف کوتاه
سندرم زجر تنفسی نوزادان (Neonatal Respiratory Distress Syndrome, RDS) یک حالت بالینی ناشی از کمبود سورفاکتانت ریوی است که عمدتاً در نوزادان نارس رخ می‌دهد و منجر به کاهش کامپلاینس ریه، آتلکتازی گسترده، کاهش ظرفیت ذخیره هوایی (FRC)، شنت ریوی و هیپوکسی می‌گردد.
پاتوفیزیولوژی (Pathophysiology)
در نوزاد سالم، لایهٔ سطحی سورفاکتانت (متشکل از دی‌پالمیتویل فسفاتیدیل کولین و پروتئین‌های سورفاکتانت) باعث کاهش کشش سطحی آلوئولی می‌شود. در نوزادان نارس تولید و ترشح سورفاکتانت ناکافی است؛ نتیجهٔ آن آتلکتازی، نارسایی تبادل گازی و تشکیل غشاهای هیالن است. این فرآیند باعث افزایش کار تنفسی، افت اشباع اکسیژن و در صورت تشدید، اسیدوز تنفسی و نارسایی قلبی می‌شود.
عوامل خطر
- نارس بودن (کمتر از 34 هفته و مخصوصاً < 28 هفته)
- مادر دیابتی (هیپرگلیسمی مادری تأخیر در بلوغ ریوی)
- زایمان سزارین بی‌درد (بدون تلاش زایمانی)
- مذکر بودن جنین، چندقلویی، مهم‌ترین عوامل محیطی و عفونت مادرزادی
تظاهرات بالینی (Clinical features)
شروع علائم معمولاً در دقایق تا ساعات اول پس از تولد است: تندنفسی (tachypnea)، عمیق کشیدن دیواره سینه، انقباض بین دنده‌ها (retractions)، ناله (grunting) و سیانوز که با شدت بیماری تناسب دارد. در عکس قفسه‌سینه (CXR): نمای گراندگلس (ground-glass)، ناحیه‌ای با کاهش حجم و خطوط هوایی نمایان (air-bronchograms).
تشخیص
- تشخیص بالینی بر اساس نشانه‌های تنفسی + نیاز به O2 یا تهویه
- گازهای شریانی (ABG): هیپوکسیک هیپوکاپنیک یا اسیدوز تنفسی
- رادیوگرافی قفسه سینه: کلاسیک بودن نمای ground glass و کاهش حجم ریه
- استفاده از اولتراسونوگرافی ریه (اختیاری) جهت تمایز از متلازم‌ها
مروری بر اصول درمان
هدف اولیه در پیش‌بیمارستان: حفظ گرما، تامین تهویه و اکسیژناسیون مناسب، جلوگیری از تشدید آتلکتازی و آماده‌سازی برای انتقال سریع به مرکز تخصصی (NICU). هر اقدامی باید با تیم پذیرنده هماهنگ شود.
فهرست تجهیزات پیشنهادی برای آمبولانس (چک‌لیست)
- گرم‌کننده/کیسه گرم (thermal mattress) و کلاه
- پالس‌اکسی‌متر پیش‌دکترینال (قابل نصب روی دست راست)
- مخلوط‌کن اکسیژن (blender) قابل تنظیم 21–100%
- T-piece resuscitator (NeoPuff/Neopuff like) با مانومتر (PIP, PEEP)
- ماسک‌های مناسب نوزاد (sizes neonatal)
- CPAP (بابل-سی‌پَپ یا دستگاه CPAP قابل حمل) — قابلیت تنظیم PEEP 5–8 cmH2O
- ست لوله تراشه ETT (sizes 2.5, 3.0, 3.5) و تیغه‌های لارنژیوسکوپ (Miller 00, 0, 1)
- کیسه شایخ یا لارنژیال ماسک (LMA) سایز 1
- کیت کاتتر نازال/خارجی برای SALSA/LISA در مراکز دارای آموزش
- ست UVC (کاتتر و سرنگ‌های کوچک) و کیت IO (در صورت امکان و آمادگی)
- سرنگ‌های 1، 3 و 10 میلی‌لیتری و نرمال سالین 0.9%
- D10W (محلول 10% دکستروز) برای هیپوگلیسمی
- آدرنالین (Epinephrine) 1:10,000 یا داروی تجویزی مشابه
اقدامات اورژانسی و گام‌به‌گام پیش‌بیمارستانی
۱) ارزیابی سریع (Primary survey)
- حفظ دما: قرار دادن زیر لایه گرم/کلاه، انتقال سریع به گرم‌کننده.
- مشاهده پاسخ تنفسی، صدای گریه و رنگ پوست؛ بررسی سطح هوشیاری.
- پایش پرفیوژن: ضربان قلب، دیاپوز، زمان پر شدن مویرگی.
- اتصال پالس‌اکسی‌متر (پیش‌دکترینال — راستِ بالای قفسه سینه) و ثبت SpO2 و HR.
۲) راه هوایی و تهویه (Airway & Ventilation)
اگر نوزاد تندنفسی شدید، آنتی‌آپنه یا هیپوکسمی دارد، هدف اولیه تهویه مؤثر است:
- ساده‌ترین و اولین اقدام: پاکسازی راه هوایی (ساکشن ملایم بینی و دهان) با بالون‌بولِب یا کاتتر 8–10 Fr.
- انگشت شست و سر قرار گرفتن سر در موقعیت خنثی (slight sniffing) برای باز ماندن راه هوایی.
- شروع فشار مثبت تنفسی (PPV) با T-piece یا کیسه/ماسک: PIP اولیه 20–25 cmH2O و PEEP 5 cmH2O. (در نوزاد ترم ممکن است PIP تا 30 در اولین دم لازم شود).
- هدف حجم جاری (tidal volume) حدود 4–6 mL/kg و ارزیابی با بالا آمدن قفسه سینه/پذیرش HR.
- در صورت عدم پاسخ به ماسک و وجود مهارت/تجهیزات: استفاده از لارنژال ماسک (LMA) سایز 1 یا لوله تراشه (ETT).
۳) تنظیم اکسیژن و اهداف SpO2
شروع PPV با اکسیژن 21% برای نوزادان ترم و 21–30٪ برای نوزادان نارس، سپس تیتراسیون FiO2 با هدف رسیدن به سطوح اشباع پیش‌دکترینال طبق جدول زیر:
| دقیقه پس از تولد | هدف SpO2 پیش‌دکترینال |
|---|---|
| 1 | 60–65% |
| 2 | 65–70% |
| 3 | 70–75% |
| 4 | 75–80% |
| 5 | 80–85% |
| ≥10 | 85–95% |
توجه: اگر HR < 60/min با PPV کافی پس از 30 ثانیه، شروع ماساژ قلبی و در نظر گرفتن داروها طبق الگوریتم NRP اجتناب‌ناپذیر است.
۴) ماساژ قلبی (Chest compressions)
در صورتی که پس از 30 ثانیه PPV مناسب، ضربان قلب کمتر از 60 در دقیقه باقی بماند، شروع به ماساژ قلبی کنید:
- نسبت فشردن به تنفس: ۳:۱ (یعنی ۹۰ فشردگی و ۳۰ تنفس در هر دقیقه — حدود ۱۲۰ رویداد در دقیقه)، با تکنیک دو شستِ احاطه‌کننده قفسه سینه.
۵) دسترسی و داروها (Vascular access & Medications)
برای تحویل داروها و مایعات، روش ارجح در نوزاد تازه‌متولد کاتتر ورید ناف (UVC) است؛ در خارج اتاق زایمان و اگر IV/UVC میسر نشد، مسیر IO می‌تواند گزینهٔ جایگزین (با احتیاط در نوزادان بسیار کم‌وزن) باشد.
آدرنالین (Epinephrine)
نوع و غلظت: آدرنالین 1:10,000 (0.1 mg/mL = 100 µg/mL) معمولاً در کدهای نوزادی استفاده می‌شود.
دوز IV (UVC/IV): 0.01–0.03 mg/kg (معادل 0.1–0.3 mL/kg از محلول 1:10,000). مثال محاسباتی: برای نوزاد 2 kg، دوز 0.02 mg/kg = 0.04 mg → حجم مورد نیاز = 0.04 mg ÷ 0.1 mg/mL = 0.4 mL.
دوز داخل نای (ET): در صورتی که IV میسر نیست، دوز بالاتر 0.05–0.1 mg/kg (در 1:10,000 معادل 0.5–1.0 mL/kg) گزارش شده است، اما مسیر داخل وریدی ترجیح داده می‌شود و کارایی ET کمتر و متغیر است.
شست (flush): پس از تزریق آدرنالین از طریق UVC، 0.5–1 mL سالین جهت پاکسازی کاتتر و انتقال دارو لازم است.
مایع‌درمانی (Volume bolus)
در صورت شک به هیپوولمی یا خونریزی: نرمال سالین 0.9%، 10 mL/kg IV/IO به‌سرعت (در عرض 5–10 دقیقه)، سپس بازنگری وضعیت. (نوزادان ترم ممکن است نیاز به حجم‌های بالاتر تا 20 mL/kg داشته باشند اما در نارس‌ها احتیاط کنید).
هیپوگلیسمی (Hypoglycemia)
در نوزادانی که علائم بالینی هیپوگلیسمی یا قند خون <40 mg/dL دارند: D10W bolus 2 mL/kg (معادل 200 mg/kg)، سپس راه‌اندازی انفوزیون حفظی D10W برای حفظ نرخ گلوکز 5–8 mg/kg/min.
۶) سورفاکتانت — نقش پیش‌بیمارستانی و دوزها
درمان جایگزینی سورفاکتانت یکی از راهکارهای درمانی موثر برای RDS است اما عمدتاً در واحدهای تخصصی (NICU) و توسط نیروی آموزش‌دیده انجام می‌شود. انواع متداول سورفاکتانت و دوزهای رایج:
- Poractant alfa (Curosurf): دوز اولیهٔ توصیه‌شده 200 mg/kg (معمولاً معادل 2.5 mL/kg برای محصول موجود)؛ دوزهای بعدی معمولاً 100 mg/kg (1.25 mL/kg) قابل تکرار تا دو بار در فواصل مشخص.
- Beractant (Survanta): دوز اولیه معمولاً 100 mg/kg (حجم متفاوت بسته به غلظت محصول).
توجه مهم: در بسیاری از سامانه‌های اورژانسی، تزریق و نصب سورفاکتانت در آمبولانس محدود یا مجاز نیست مگر با پروتکل محلی، حضور پزشک و تجهیزات کامل؛ در بعضی مطالعات امکان‌پذیری و ایمنی «سورفاکتانت قبل از انتقال» گزارش شده است اما انجام آن نیازمند تجربه و تجهیزات ویژه است.
روش‌های تحویل سورفاکتانت
- INSURE (Intubate, SURfactant, Extubate): لوله‌گذاری تراشه، تزریق سورفاکتانت و سپس اکستوباسیون به CPAP.
- LISA/MIST (Less Invasive Surfactant Administration / Minimally Invasive): تزریق با کاتتر نازک در حالتی که نوزاد همچنان روی CPAP تنفس می‌کند؛ روش ترجیحی در نوزادان با توانایی تنفسی خودبخودی و مراکز دارای تجربه.
- SALSA (Surfactant via Laryngeal or Supraglottic Airway): در بعضی شرایط فرست‌گرا و کشورها برای محیط‌های با منابع کمتر استفاده می‌شود.
۷) انتقال و هماهنگی با مرکز پذیرنده
هدف: به حداقل رساندن مدت زمان قبل از دریافت درمان تخصصی (مثلاً سورفاکتانت، تهویه مکانیکی). پیش از حرکت، تیم بیمارستانی پذیرنده را در جریان وضعیت نوزاد، اقدامات انجام‌شده، دوز داروها و نتایج آخرین اندازه‌گیری‌ها قرار دهید.
۸) هشدارها و نکات عملیاتی
- استفاده از سورفاکتانت در آمبولانس تنها در صورت وجود پروتکل محلی و نیروی آموزش‌دیده مجاز است.
- کاتتر UVC و IO نیاز به مهارت و تجربه دارند؛ عوارض محتمل شامل خونریزی ناف، پارگی کبدی، ترومبوز و عفونت است.
- همواره ثبت دقیق دوزها، زمان و حجم تزریق و پاسخ قلبی-تنفسی ضروری است.
الگوی گزارش و ارایه هنگام تحویل به مرکز تخصصی (Handover)
یک الگوی سریع و کارآمد (SBAR مختصر برای نوزاد):
- S (Situation): نام، سن حاملگی، وزن تولد، زمان تولد، وضعیت فعلی (RR, HR, SpO2)
- B (Background): مشکلات مادر (دیابت، دارو، عفونت)، آزمایشات فوری
- A (Assessment): تشخیص موقت: RDS — یافته‌های بالینی و رادیولوژیک
- R (Recommendation): اقدامات انجام‌شده، داروها و دوزها، وضعیت و نیاز به اقدامات فوری (سورفاکتانت، تهویه مکانیکی)
خلاصه و نتیجه‌گیری
سندرم زجر تنفسی نوزادان بیماری‌ای است که نیاز به شناسایی زودهنگام و ثبات‌بخشی سریع دارد. در محیط پیش‌بیمارستانی تمرکز بر روی تأمین تهویه مؤثر، کنترل دما، مانیتورینگ دقیق و هماهنگی سریع با مرکز تخصصی است. استفاده از سورفاکتانت بسیار موثر است اما عمدتاً در NICU انجام می‌شود و هر تزریق خارج از پروتکل نیاز به تیم مجرب دارد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.